Güç, Örgütlenme ve Toplumsal Denge Üzerine: Anayasa’nın 51. Maddesi Ne Anlatıyor?
Siyaset bilimi, yalnızca iktidarın kimde olduğunu değil, o iktidarın nasıl örgütlendiğini ve kimler tarafından sınırlandırıldığını da sorar. Güç, yalnızca devletin elinde değil, toplumun damarlarında da dolaşır. Sendikalar, dernekler, siyasi partiler… Bunlar modern demokrasinin kalp atışlarıdır.
Bir siyaset bilimci olarak sıklıkla şu soruyu düşünürüm: “Devletin gücü mü toplumu şekillendirir, yoksa örgütlü toplum mu devleti dizayn eder?” Bu ikilemin en belirgin yansımalarından biri, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 51. maddesinde gizlidir. Çünkü bu madde, hem bireyin hem de topluluğun politik sahnede yerini belirler.
—
Anayasa’nın 51. Maddesi Nedir? Temel Tanım ve Kapsam
1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 51. maddesi, “Sendika kurma hakkı”nı düzenler.
Maddenin özüne göre:
> “Çalışanlar ve işverenler, üyelerinin çalışma ilişkilerinde ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve geliştirmek amacıyla önceden izin almaksızın sendikalar ve üst kuruluşlar kurma hakkına sahiptir.”
Bu hüküm, bir yönüyle emeğin örgütlenme özgürlüğünü güvence altına alır; diğer yönüyle, devletin bu özgürlüğe nasıl sınırlar getirebileceğini de tanımlar.
Sendika kurma hakkı, yalnızca bir “çalışma hakkı” değil, aynı zamanda iktidarın toplumsal düzlemde paylaşılma biçimidir. Çünkü örgütlenme, bireyleri yalnızlıktan çıkarır ve güç dengesini değiştirir.
—
İktidar, Kurumlar ve Vatandaşlık Dengesi
51. maddeyi yalnızca bir sendikal hak olarak görmek, onu daraltmak olur. Bu madde, aslında iktidarın toplumsal dolaşım mekanizmasını belirler.
Her demokratik sistem, üç gücü dengede tutmak zorundadır:
- Devletin bürokratik ve yasal gücü,
- Piyasanın ekonomik gücü,
- Toplumun örgütlü sivil gücü.
Sendikalar, işte bu üçüncü alanda, yani toplumsal güç üretimi alanında faaliyet gösterir. 51. madde, devletin bu sivil alana müdahale edemeyeceği temel sınırı çizer.
Ancak siyaset teorisi bize gösterir ki, hiçbir özgürlük mutlak değildir. Devlet, “milli güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi” gibi gerekçelerle bu hakkı sınırlayabilir.
İşte tam bu noktada şu provokatif soru ortaya çıkar: “Devlet, sendikal özgürlükleri gerçekten güvenlik için mi sınırlar, yoksa gücü merkezileştirmek için mi?”
—
Erkeklerin Güç Stratejileri, Kadınların Katılım Dinamikleri
Siyaset biliminin klasik literatüründe iktidar genellikle “erkek aklıyla” tanımlanmıştır: strateji, kontrol, hiyerarşi ve güç. Ancak 21. yüzyılın politik sosyolojisi, toplumsal düzeni yalnızca bu dikey yapılar üzerinden okuyamaz. Kadınların demokratik katılım, diyalog ve toplumsal dayanışma temelli yaklaşımları, 51. maddenin ruhuna yeni bir anlam kazandırır.
Sendika hakkı, yalnızca erkeklerin iş yerinde ücret pazarlığı yaptığı bir mekanizma değildir.
Kadın emeği açısından, bu madde “sessiz kalmama, dayanışma kurma ve görünür olma hakkı” anlamına gelir.
Erkek stratejik düşünür; kadın ilişkisel inşa eder.
Devletin güçlü olduğu yerde, kadın dayanışması daha yatay bir güç üretir — bu da siyasal sistemin demokratik kalmasını sağlar.
Şu soruyu sormak gerekir: “Eğer sendikalar sadece güç odaklı olsaydı, toplum ne kadar eşit olurdu?”
Belki de demokrasinin devamı, gücün değil, katılımın yaygınlaşmasında gizlidir.
—
İdeoloji ve 51. Madde: Devletin Nötr Olduğu Bir Alan Var mı?
51. madde, görünüşte ideolojiler üstü bir özgürlük tanımlar. Ancak siyaset bilimi, “devletin nötrlüğü” kavramını her zaman sorgular.
Bir devlet, sendikal hakları tanırken aslında belirli bir ekonomik modeli (örneğin sosyal devlet anlayışını) kabul etmiş olur. Bu, liberal ekonomilerde bireysel özgürlük; sosyal demokrat rejimlerde ise kolektif dayanışma temelinde biçimlenir.
Türkiye özelinde bu madde, 1980 sonrası dönemde sık sık tartışma konusu olmuştur. Çünkü 12 Eylül’ün ardından sendikal faaliyetler “düzen” adına sınırlanmış, 51. maddeye getirilen “yasaklar” uzun süre toplumsal bellekte yer etmiştir.
Devletin “güvenlikçi” refleksi, çoğu zaman özgürlüğün önüne geçmiştir.
Siyaset bilimci gözüyle bakıldığında, bu madde Türkiye’de hem iktidarın korkularını hem de toplumun direncini en açık biçimde gösterir.
—
Vatandaşlık, Özgürlük ve Yeni Toplumsal Sözleşme
Vatandaşlık, yalnızca seçimlerde oy vermek değildir. Gerçek vatandaşlık, örgütlü bir varoluştur.
Bir yurttaş, ekonomik çıkarını savunmak, sesini duyurmak ve ortak hedefler etrafında birleşmek için örgütlenme hakkını kullanır.
Bu açıdan 51. madde, aktif vatandaşlık bilincinin anayasal teminatıdır.
Ancak soru hâlâ geçerliliğini koruyor: “Bir toplum, örgütlenmeden özgür olabilir mi?”
Ya da daha sert bir şekilde: “Devletin düzeni mi toplumu korur, yoksa örgütlü toplum mu devleti demokratik tutar?”
—
Sonuç: 51. Madde, Gücün Paylaşımı Üzerine Bir Davettir
Anayasa’nın 51. maddesi, teknik olarak bir “sendika kurma hakkı” düzenlemesi olsa da, felsefi olarak bir güç paylaşımı çağrısıdır.
Bu madde, devletin toplumla kurduğu sözleşmede, bireye “birlikte hareket etme” hakkını verir.
Erkeklerin stratejik, kadınların katılımcı aklı birleştiğinde; güç, baskı aracına değil, dayanışma aracına dönüşür.
Demokrasi, bireysel özgürlükle kolektif bilinç arasındaki dengeye dayanır.
Ve belki de asıl soru şudur: “Anayasa’da yazan haklarımızı ne kadar kullanıyoruz, yoksa biz de kendi özgürlüklerimize karşı peşin hükümlü müyüz?”